VENEDIKU – qendra  finansiare  e  europes  mesjetare.

Dr.Rexhail Ramadani

 Venediku u bë  qendër  e  vetme  tregtare në mes të lindjes  dhe perendimit  ne mesjete andaj  ky qytet u shqua  per nga  ngritja e disa  familjeve shume te pasura  qe  perbenin te  ashtuquajturen oligarki  venedikase  qe pretendonin se ishin  pasardhesit   mbreteror  te  perandorise Romake .Nuk te dhena  gjenalogjike  per ta dhene nje perfundim  te tille   por ato perfaqsonin  metodat oligarkeve  te perandorise romake.Keto familje krijuan edhe  qendren e internacionalizmit  finansiar.Keto oligarke  I finasonin mbreterit  si psh Edwardin e III dhe  shume te tjere .Prandaj si familje me te njohura  ne Venedik ishin     disa  familje si Dandolo,Cointarini  ,Morosini etj.

Perkunder  idese  se Edward  Gibonit  te cilin e angazhoi Lord Sherlburni per ta shkruar  vepren  Renia dhe permbysja  e perandorise  Romake  ne te cilen  argument kryesor  te renies se kesaj perandorie  ne perendim sipas tij : ishte  vershimi i kesaj  perandorie prej   fiseve barbare  gjermane por   kjo nuk eshte e sakte  sepse  me perhapjen e  kalifateve  muslimane ne Kordobe dhe  ne  Afriken  Veriore u bllokua  tregtia  perendim – lindje  e cila  funksionoi qe prej themelimit  te Perandorise  romake dhe ishte si  burim i pasurimit te  familjeve  oligarkiste te  romakeve dhe  e  ngritjes  ekonomike  te perandorise .Si  rezultat  i ketij bllokimi  tregtar ne mes te lindjes dhe perendimit  ,Venediku  u be  qender  tregtare  qe  lidhte  tregun  ne mes te lindjes dhe perendimit.Venediku u themelua ne lagunat  e Adriatikut ne  kohen kur  Atila i Huneve  sulmoi romaket  dhe  refugjatet  ne keto  laguna  te Adriatikut  dhe  qe  atehere  edhe sot  Venediku  eshte qytet  i bukur i ndertuar prej kanaleve ujore sepse  ajo ishte infrastruktura  e transportit si metode per  qarkullimin e mallrave  .Venediku kercenohej  shpesh  por   shpetoi  prej rrezikut  te  Karlit te  madh te Frankeve  qe themeloi mbreterine e shenjte romake  dhe perhapi  perandorin e tij ,ne kete qellim ai  sulmoi edhe  Lombardet  sepse  ashtu ato quheshin  venedikasit por  ata   mbijetuan  ne saje te kompromisit  qe beri me  bizantinet qe  Venediku ti mbetet nen proteksion te perandorise bizantine  me sakte  te perandorit  Nikofor.Venedikasot   ne    Bizant gezonin privelegje  tregatare  ishin te liruar nga  tatimet  dhe  lidhjet  ishin te forcuara permes  martesave  reciproke dhe  peshqesheve interesante  qe u conin Venedikasit.Ne Venedik ishte i zhvilluar  arti : piktura dhe skulptura ,ku  mbreter dhe njerez te njohur  vinin  per te bere portretet e tyre.Prandaj Venediku u be  qender  politike dhe finansiare ne mesjete.Fale  tregtise se madhe si dhe praktikimikimit  te  huadhenies me kamate  u be  qendra internacionale e kapitalit  ata  ishin huadhenesit e mbreterve ne radhe te pare.

Ne Venedik  mesohej  Aristoteli ,pikerisht  kjo mund te spjegoje  se pse pikerisht  apologjisti i skllaverise  gezon nje autoritet kaq te madh ne filozofi ,pikerisht  sepse  nuk kishte politikan apo diplomat  qe merrte ndonje funksion te rendesishem zyrtar  dhe  te mos  ishte  i trajnuar mire ne veprat e Aristotelit.Venedikasit ngriten perandori  jo toksore por detare  dhe  fale fuqise finansiare  ato  ishin forca  dominuese  ekonomike dhe politike ne mesjete.Edhe Xhakomo Kazanova ishte  agjent  Venecian  qe vizitonte sallonet  europiane  pikerisht per  te  korruptuar njerezit  me influence  dhe  tek  informacionaet  vinte me kollaj permes  femrave  andaj e  mori edhe  reputacionin  dashnor i madh.Diplomacine  Veneciane me se mire  e portretizoi  Shekspiri  ne  personazhin e  Jagos  “miku” i Othellos naiv ,andaj  Jagoja    ishte shkaktari i perfundimit te tij tragjik  per dashurine e tij te madhe ndaj Desdemones  fale  manipulimit  qe  ia bente Othellos  duke iu shitur si miku i tij  kjo ishte  diplomacia  Venedikase  gjetja e pikes se dobet dhe korrupsioni.Andaj  Venediku  gezonte nje  diplomaci  me  te  fuqishme  qe kishte njohur  europa.Pikerisht  kur  osmanet  e morren Konstantinopojen  prej  Paleologeve  te bizantit  ,Venedikasit  per  te rregulluar  marredheniet  bilaterale dhe tregtare  me Perandorine Osmane  nuk cuan  as politikan dhe as diplomat  per  tu takuar me Sulltan Fatihun  por piktor  qe  e  pikturoi  Sulltan Fatihun “pushtuesin”  dhe  vazhduan partneritetet  tregtare.Gjithmone  Venedikasit  tentonin ti pushtonin limanet  e rendesishme tregtare pikerisht  sepse  ishin monopolistet e tregut  detar  perendim-Lindje  si psh Dubrovnikun  ,Durresin etj.Si rezultat  i  pozites se volitshme gjeografike  edhe  gjithe gadishulli italik ishte  me  i zhvilluar  sepse lulezonte  tregtia psh  Venediku  ishte nje nder prodhuesit  me te medhenj te anijeve ,dmth  merrte lende te pare  prej lindje dhe shiste  prodhime te manifakturuara  kete politike  ekonomike e instaloi edhe Xhorxhi i I ne Angli.Por  ne  mesjete ne Europe  egzistonte nje  prapambetje  e  madhe ne krahasim me kalifatet  arabe  sidomos  Bagdadi ishte qender e shkences dhe e kultures me  biblioteke me te  madhe ne bote . Arabet ishin  nder me te civilizuarit  ,qe pas vdekjes se profetit  Muhamed as morren  nje  hov te madh ne  perhapjen  e ketij sistemi islam   dhe  pesuan nje  zhvillim  te jashtezakonshem  ne te gjitha  fushat .E gjithe perandoria  romake  e dikurshme  tani u nda  ne  Perandorine romake te shenjte te themeluar prej Karlit te madh  ,perandorise bizantine dhe  kalifateve   arabe.

Karli  i madh  gjate sundimit te tij  arrit  te lansoje nje zhvillim te papare  te infrastruktures  mesjetare ,ndertoi  kanale  si menyre te  transportit  per qarkullimin e mallrave  dhe zhvillimin e tregtise . Ai dha nje  zhvillim te madh edukimit  dhe  ngriti  shkolla,rruge,pallate  dhe ndikoi ne  ngritjen  e edukimit  mejsetar ne nje nivel me  te larte. Ai  ndertoi  marredhenie  te mira paqeje  me me  Harun Al Rashidin  udheheqesin e  kalifatit te Bagdadit reformatorin e madh  , te cilit  Haruni ja  dergon nje elefant  dhurate  qe  ishte  dicka  e pazakonte  per  perendimin mesjetar  ,te cilin  Karli i madh e shfrytezonte  edhe  per luftera dhe  fale kesaj miqesie  ndertuan marredhenie  te mira nderfetare.Vendikasit  asesi nuk lejonin qe  tregu te  zhvendoset  ne  zone tokesore por  vetem detare andaj fale diplomacise se tyre  vazhdimisht benin  korrupsion  te figurave me me influence  qe te devijonin  cdo politike  qe behet ne  dobi te mireqenies  se  popullit  andaj me vdekjen e Karlit te madh  ne  Europe  nuk pat me asnje iniciative  per permirsimin e  standardit jetesor  te  europianeve mesjetar.Huamarres i madh i  Venecianeve  ishte  Edwardi i III mbreti i Anglise  dhe  meqenese Venediku  jepnin para me kamate  dmth pasurine  e kishin arritur  fale tregtise,kamates dhe shitjes se skllaveve,andaj ne Venedik per moskthyerjen e borxhit  kishte  masa drakonike me nje  fjale  Venediku ishte  kuazi republike  ne te kishte  familje oligarkike  super te pasura dhe skllever .Separi ne Venedik filloi tregtimi i sklleverve  ndersa  thesari  ruhej ne  Baziliken  e Shen Markut.Venediku  kishte Duken  i cili ishte  udheheqes i republikes dhe parlamentin  por  keto kishin pushtet formal ndersa  familjet oligarkike  e kishin pushtetin  jo vetem mbi venedikun por pothuajse mbi te gjithe Europen.Edwardi  i III u kishte marre hua  me kamate  120-170%  ketyre  bankiereve  ,por Anglia  e  mesjetes  dmth  kah shek X-XIII ishte e prapambetur dhe  te ardhurat  mbreti i siguronte prej plantazheve te leshit  por ne kuader te borxhit venecianet e pasur  beheshin edhe aksionar  te  ketyre plantacioneve qe edhe rritja e taksave  nuk ia mbulonte borxhin e madh qe kishte mbreti Edward i III ndaj  oligarkeve  venecian  keshtu qe  venedikasve iu ra  sistemi  finansiar  I bazuar ne huadhenie me kamate  dhe keshtu  Europa u zhyt ne  epoken e erret  mesjetare  ku u perhap edhe murtaja  qe   morri shume jetera njerezish  ndersa ne Venedik  ishte zakon qe  te semuret nga Murtaja  i çonin qe ti hanin  qentë  ne nje  ishull special  ne lagunen  e Adriatikut  ku sot e kesaj dite mund te gjenden atje eshtra njerezish qe eshte nje pamje e trishtueshme.Murtaja ia kishte marre  jeten edhe  Beatriçës ate qe e dashuronte  Dante Aligeri ,te cilen ai e dashuroi deri ne fund te jetes  se tij edhe pse  vetem dy here ishte takuar gjate jetes se tij  me te por  ne nje forme te dashurise platonike e  theksoj  kete fakt  sepse Beatriçja ishte  frymezimi i veprave  te medha  te ketij korifeu te letersise  sic eshte i madhi Dante Aligeri.Dante Aligeri  pikerisht ishte  eliminuar prej qarqeve  venedikase qe ishin kunder renesanses ,ndersa Danteja  ishte nder eruditet e pare qe kishte  pasur  vizionin  e kultures kombit  ,gjuhes  standarde  dhe territorit  ku  jeton  nje popull me te njejten kulture .Pas  rrenimit te sistemit  fiansiar mesjetar te Venedikut  Edwardi i III  i Anglise i nxitur  prej  Venedikasve  u fut ne luften 100 vjecare me Franket  pikerisht ne kete periudhe u depopullua  europa nga  lufterat nga murtaja  nga  varferia  andaj kjo periudhe njihet  si epoka e erret mesjetare dhe kjo lufte  zgjati deri ne kohen kur  Zhan Darku  i mundi  anglezet  dhe  ne ate kohe lindi kombi .Zhan Darku ishte heroine sublime qe bashkoi kombin frank per ti dhene  fundin kesaj lufte 100 vjecare duke korrur  fitore  kjo ishte edukuar  nga shoqeria  “Vellezerit  per  jete te perbashket “  qe  edukonte  jetimët  dhe te  varferit .Kjo periudhe  e  erret   zgjati  deri ne  shfaqjen e Renesanses   nga keshilli i Firences  qe ishte  ngritur  prej intelektualeve me te  shquar  europian te kohes si :Nikolla i Kuzes  ,Erazmo Roterdami ,Francesko Petrarka  dhe kjo ishte bere  me qellime  ekumenike te nxitur nga  mbreti i Paleologeve qe kishte marre me veti  edhe  platonistin e shquar bizantin Gemistos Pletonin. Ne kete keshill kishte marre pjese edhe  familja e njohur  e Firences  Kozimo Medici qe dha kontribut te madh  ne  renesanse  dhe  ai ishte frymezuar prej Plethonit per te ndertuar  akademine  e Platonit  dhe per te perhapur filozofine e Platonit  sepse deri ne ate kohe kishte dominuar  europen mesjetare filozofia e Aristotelit  si shkollarist i njohur i kesaj akademie ishte dhe Marcilio Ficino.Prej bizantit  ishte kerkuar  bashkim  i krishterizmit lindor dhe atij perendimor  pikerisht sepse  kercenohej  renia  e Konstantinopojes ne duart e Osmaneve  dhe keto koncepte i kishte perpunuar edhe Nikolla i Kuzes  qe ishte intelektuali  me i madh europian i kohes dhe baba i civilizimt europian.Ai ishte  themelues i shkencave  eksperimentale  te bazuar ne  dialektiken dhe epistemiologjine  e Platonit,levizjen ekumenike  dmth bashkimin e  kishes perendimore dhe lindore   para zotit dhe ndrrimi i konceptit te njeriut prej ne zoon politikon  “kafsh politike” qe e perkufizonte Aristoteli  ne “ imago dei” ne imazh te zotit ,pikerisht  ketu u dha  edhe idea  e  republikes se Platonit  dmth  ideator i shteti modern  ishte Nikolla i Kuzes.Me hartat  e perpunuara  ne  Keshillin e Firences , Kristofor Kolombo  e gjeti boten e re ose  sic  quajt  me  vone kontinenti i Amerikes ,dhe pikerisht  u hodh idea  e shpetimit te civilizimit  permes idese  republikes  platonit ne boten e re  prej Nikolles se Kuzes  nga  katrahura  qe ndodhte ne Europen e dominuar nga lufterat  civile  ndersektare  krishtere.Por  planin  e levizjes  ekumenike  e sabotoi  Venediku dhe  Konstantinopoja ra ne duart e Osmaneve .

Me pas  Venediku  pesoi goditjen  me te rende prej lidhjes se Kambrait  me 1511 ku Spanja,Franket,Anglia ,shteti i Papes  dhe perandoria  romake e shenjte morren pjese ne  sulmin  kunder Venedikut dhe qe atehere do te asgjesoheshte por  me nje manevrim diplomatik dhe  korrupsion te papes,  Venediku shpetoi  dhe me pas  organizoi  lufterat fetare  ne mes  te  Protestaneve  qe e themeleoi  Pietro Pomponazi dhe  katolikeve  qe u shenderruan ne luftera te pergjakshme  qytetare  per te defokusuar  opinionin  prej Venedikut  dhe  te keqijave qe  bente ajo.Pas kesaj lidhje  Venedikasit  me  u perpoqen  te  metastazojne ne Angli sepse  ishte  e vogel kjo republike qe te mbroheshin  andaj pas kesaj periudhe  kemi  synimet  qe  fondi  venedikas  ose  fati i familjeve  venedikase te  shperngulet ne Angli.Partia  Veneciane ne Angli kishte filluar  qe  te qendroje  qe me transaksionet e para  qe bene  me Edwardin e III  por  tani me ishte me intensive dhe  Venedikasit per interesa te tyre  e shihnin shkatrrimin e aleanses ne mes te Spanjes dhe Anglise dhe  kishin per sy nim ta korruptonin  Henrikun e VIII  qe ishte hallka e dobet  ne mbreterine Angleze.Atje kishte  shkuar  Francesko Zorzi  si konsulent seksual  sepse  Henriku i VIII nuk kishte pasardhes  dhe Venecianet  kerkonin  qe  te  beje divorc me Katerinen e Aragonit  qe ishte  nje  strategji politike per te prishur marredheniet ne mes te Spanjes dhe Anglise ,per ti thelluar ndarjet  fetare  Venedikasit  e nxitnin  pikerisht  ai te themeloje kishen  Anglikane  te ndare  prej kishes katolike  me cka ne kundershtimin e kesaj ideje ishte dhe  filozofi anglez i njohur me vepren e tij “UTOPIA” Tomas Mori erudit  i pashoq  per  cka  u denua me vdekje.Pikerisht ishin keto momente kur me  fuqia  e tregut  zhvendosej ne Atlantik dhe  Venecianet  kerkonin qe  te instaloheshin ne  Angli.Atje  ato  cuan metodat veneciane  ,kardinali  Paolo Sarpi  ishte  themelues i liberalizmit   ndersa pasues  te tij ishin  Fransis  Bakoni,Xhon Lloku,Xheremi Benthami,Tomas Hobsi.Pikerisht  Paolo Sarpi ishte  redukcionist dhe Aristotelian  ai ishte themelues i empericizimit dhe  idese se permes shqisave e njohim boten , ide  te cilen e  bazon  Xhon Lloku   konceptin mbi  “tabula rasa” idese se letres se paster.

Sepse  ne  parim  venedikasit ishin  kunder konceptit  republikan  te shteti ideal te Platonit  mbi frymen e Agapese  ose “te mires se pergjithshme”  si dhe  ligjeve univerzale  te natyres  andaj  me Paolo Sarpin fillon dhe pseudoshkenca  qe bazohet me defektet  shkencore  dhe te bera me qellim.I pari  kete  politike  te oligarkise  ne civilizimin europian e gjejme  tek   Eskili ne  trilogjine mbi Prometheun  ku u denua  Prometheu prej Zeusit  vetem sepse u mesoi njerzve ta perdorin  zjarrin,Prometheu ishte  ekuivalent i shkences se pellazgjeve  te lashte popullit qe banoi mediteranin dhe  beri  civilizimin e pare  mesdhetar  dmth Oligarkia  mbijeton  vetem ne saje te injorances  se njerezimit.